وقتی «باگ» از نرمافزار میآید توی شهر
در ادبیات شهری، هر جا سیستم کار میکند اما خروجیاش با هدف اولیه نمیخواند، با یک «باگ» طرف هستیم؛ نقص ساختاری، نه صرفاً یک مشکل روزمره. آذربایجان شرقی هم مثل هر استان دیگری، مجموعهای از این باگها را در شهرهای مختلفش جمع کرده؛ از حملونقل و آلودگی هوا تا فاضلاب، پسماند و آب شرب.
این گزارش تحلیلی، بر اساس گزارشهای رسمی، خبرهای محیطزیستی و شهری و اظهارات مسئولان، تلاش میکند یک نقشهی شفاف از مهمترین باگهای چند شهر اصلی استان ارائه بدهد؛ نه برای سیاهنمایی، بلکه برای اینکه بحث عمومی دقیقتر شود.
1. تبریز | کلانشهری با ترافیک مزمن و هوای رو به خفگی
1.1. ترافیک؛ گرهای که هر سال سفتتر میشود
طبق گزارشهای رسمی، افزایش شدید خودروهای شخصی، خیابانهای کمظرفیت، کمبود پارکینگ و توسعهنیافتگی حملونقل عمومی، ترافیک تبریز را به یک «گره پیچیده» تبدیل کرده است. راهکار رسمی هم توسعه حملونقل ترکیبی (مترو، اتوبوس، تاکسی) اعلام شده اما سرعت اجرا با سرعت رشد خودروها همخوان نیست.
با کاهش اتوبوسهای فعال و محدود بودن پوشش مترو، محلههای پرتردد مثل ولیعصر، رشدیه و آبرسان عملاً در ساعات اوج به «نقاط قرمز» ترافیکی تبدیل شدهاند.
1.2. آلودگی هوا؛ داده هست، اما کافی نیست
تبریز در سالهای اخیر روزهای آلودهی بیشتری را تجربه کرده و در برخی مقاطع، هوا برای گروههای حساس ناسالم گزارش شده است. ترکیب ترافیک سنگین، سوخت فسیلی، صنایع اطراف شهر و شرایط اقلیمی خشک، تبریز را در معرض روندی قرار داده که اگر الگوی حملونقل و انرژی اصلاح نشود، «مسیر خفگی» اغراقآمیز نخواهد بود.
1.3. آلودگی صوتی؛ مسئلهای که هنوز جدی گرفته نشده
مطالعات دانشگاهی و گزارشهای خبری نشان میدهد ترافیک مهمترین منبع آلودگی صوتی در تبریز است، اما تا امروز برنامهی نظاممند برای پایش و کنترل آن اجرا نشده و موضوع بیشتر در حد مصوبههای پژوهشی مانده است.
1.4. بافت شهری و ساختوساز
نظرسنجیهای شهری، ساختوساز بیرویه، فرسودگی بافتهای قدیمی و آسیبپذیری در برابر بلایای طبیعی را هم در زمره دغدغههای اصلی شهروندان تبریزی ثبت کردهاند.
باگ اصلی تبریز «حملونقل و آلودگی» است؛ شهری که موتور توسعهاش، خودرو شخصی است و هزینهاش را هوا، اعصاب و زیرساخت میپردازد.
2. مراغه | دومین شهر بزرگ استان بدون ایستگاه سنجش هوا
مراغه بهعنوان دومین شهر پرجمعیت آذربایجان شرقی و مرکز جنوب استان، هنوز ایستگاه سنجش آلودگی هوا ندارد؛ موضوعی که در روزهای اخیر رسماً بهعنوان یکی از چالشهای مهم مدیریت زیستمحیطی شهرستان مطرح شده است.
این در حالی است که گزارشها از تشدید آلودگی هوا و ناسالم شدن شرایط برای گروههای حساس در همین شهر خبر میدهند؛ یعنی آلودگی وجود دارد، اما ابزار پایش دقیق و مستمر آن نه.
باگ مراغه دقیقاً همین است:
- تصمیمگیری زیستمحیطی بدون دادهی پایدار
- وابستگی به اعلامهای مقطعی و نه شبکهی پایش علمی
نتیجهاش این است که هم مسئولان و هم شهروندان، بیشتر «حسّ آلودگی» را تجربه میکنند تا عدد و سندِ آلودگی.
3. میانه | گره ترانزیتی با جادهها و ریلهای دیررس
میانه از نظر جغرافیایی، یکی از مهمترین گرههای ترانزیتی شمالغرب است؛ هم در شبکه ریلی، هم جادهای.
3.1. جادههایی که پاسخگوی ترافیک نیستند
سالهاست مسئولان وزارت راه تأکید میکنند که راههای شهرستان میانه پاسخگوی حجم ترافیک و حملونقل موجود نیست؛ یعنی بار ترانزیت، از ظرفیت زیرساخت جلوتر است.
3.2. راهآهنی که با تأخیر تاریخساز شد
پروژه راهآهن تبریز–میانه، که حلقهی مفقوده اتصال تبریز به شبکه ریلی کشور بود، بعد از بیش از دو دهه تأخیر به بهرهبرداری رسید. این تأخیر طولانی، میانه را برای سالها از فرصتهای اشتغال، سرمایهگذاری و توزیع بهتر بار و مسافر محروم کرد.
باگ میانه:
نابرابری بین نقش استراتژیک شهرستان و کیفیت زیرساخت حملونقل آن.
4. مرند | شهری زیر فشار ترافیک و عبور ترانزیت
مرند همزمان هم یک شهر مرزی–ترانزیتی است، هم یک شهر در حال رشد جمعیتی.
4.1. انفجار خودرو و ترافیک
چند سال پیش آمار حدود ۶۰ هزار خودروی سواری برای مرند اعلام شد؛ رقمی بالا نسبت به ظرفیت معابر شهری، که بهطور طبیعی به ترافیک، آلودگی صوتی و فشار بر زیرساخت منجر میشود.
محور تبریز–مرند–بازرگان هم یکی از شریانهای اصلی ترانزیت کشور است؛ عبور مستمر کامیونها و تریلیها، هم به ایمنی و هم به کیفیت هوا و آسایش صوتی شهر فشار میآورد.
4.2. مدیریت پسماند در حال گذار
طبق برنامههای محیطزیست استان، محل مناسب دفن پسماند برای مرند و چند شهرستان دیگر باید در قالب یک طرح جامع جدید تعیین شود؛ این یعنی وضعیت فعلی دفن زبالهها، پایدار و مطلوب ارزیابی نشده است.
باگ مرند:
ترکیب «ترافیک و ترانزیت» با «مدیریت ناقص پسماند»؛ شهری که دروازهی عبور است، اما زیرساختش متناسب با این نقش نیست.
5. بناب | صنعتیترین شهر، گرفتار هوای قرمز
بناب امروز یکی از مهمترین کانونهای صنعتی استان است، اما این تمرکز تولید، هزینهی محیطزیستی سنگینی هم داشته است.
5.1. آلودگی هوای قرمز
گزارشهای بسیار تازه نشان میدهد بناب در برخی روزها در وضعیت قرمز آلودگی هوا قرار گرفته و شهروندان هوایی «سنگین» و نفسگیر را تجربه میکنند؛ نتیجهی سالها فعالیت نیروگاهها، صنایع و معادن بدون کنترل کافی آلایندهها.
5.2. مرغداریها و گاوداریها؛ بوی ماندگار
سالها قبل هم فرماندار بناب نسبت به مشکلات زیستمحیطی مرغداریها و گاوداریها، از جمله بوی متعفن فضولات و رهاسازی نخالههای ساختمانی هشدار داده بود؛ مسائلی که بهگفتهی او «امان مردم و مسافران را بریده» بود.
باگ بناب:
رشد صنعتی سریعتر از رشد استانداردهای زیستمحیطی؛ سود صنایع برای اقتصاد، با هزینهی مستقیم برای سلامت مردم.
6. اهر | فاضلاب، بوی نامطبوع و رودخانههای تحت فشار
اهر در سالهای اخیر بیشتر با دو مسئلهی زیستمحیطی مطرح بوده است:
6.1. فاضلابی که سر از رودخانه در میآورد
گزارشها از رهاسازی آب فاضلاب در رودخانههای اهر و ایجاد بوی بسیار نامطبوع برای ساکنان خبر میدهند.
6.2. دفع غیراصولی بخشی از فاضلاب شهری
طبق اظهارات مسئولان محیطزیست شهرستان، بخشی از فاضلاب شهری (حدود یکسوم) سالها از مسیرهای نامعلوم و غیراصولی دفع میشده و تصفیهخانه هم با نواقص جدی روبهرو بوده است؛ تا حدی که مدیریت بحران استان بر لزوم رفع فوری مشکلات فاز اول تصفیهخانه تأکید کرده است.
باگ اهر:
فاضلابِ بیسرنوشت؛ زیرساختی که دیر ساخته شده و هنوز هم به سطح استاندارد نرسیده است.
7. شبستر | پسماندهای چندتکه و چالش آب
شبستر با وجود ظرفیت بالای گردشگری و کشاورزی، دو باگ مهم دارد:
7.1. دوازده زبالهگاه برای یک شهرستان
طبق گزارشهای رسمی، وجود ۱۲ محل دفن پسماند در سطح شهرداریهای شهرستان، بهعنوان یک چالش جدی زیستمحیطی و بهداشتی مطرح شده و قرار است در قالب طرح جامع مدیریت پسماند، این نقاط به چند مرکز محدودتر و استاندارد تجمیع شوند.
7.2. مشکلات آبرسانی
در نشستهای اخیر بین آبفای استان و نماینده شبستر، مشکلات آبرسانی و فاضلاب این منطقه از محورهای اصلی بحث بوده؛ نشانهای از اینکه زیرساخت آب، هم در شهر هم در روستاهای حوزه، هنوز به وضعیت پایدار نرسیده است.
باگ شبستر:
پسماند و آب؛ دو زیرساخت حیاتی که هنوز تجمیع، نوسازی و پایدارسازی آنها به سرانجام نرسیده است.
8. باگهای مشترک استانی | آب، آبیاری نامتعارف و فشار بر محیطزیست
فراتر از شهر به شهر، چند مشکل در کل استان تکرار میشود و روی چهرهی تمام شهرها سایه میاندازد:
1. تنش آبی و استفاده نادرست از آب:
مدیرکل محیطزیست استان، آبیاری نامتعارف (استفاده از پسابها و منابع آلوده برای آبیاری) را یکی از چالشهای مهم زیستمحیطی، کشاورزی و سلامتی دانسته است.
2. فشار صنایع و تولید بر محیطزیست:
در نشستهای مشترک محیطزیست و تولیدکنندگان، خود مسئولان اذعان دارند که بخش تولید در استان با مسائل زیستمحیطی جدی روبهروست و نیاز به اصلاح فرایندها و نظارت سختگیرانهتر وجود دارد.
3. پسماند و دفن غیراستاندارد:
برنامهریزی برای تعیین محلهای جدید دفن پسماند برای چند شهرستان (از جمله مرند، اهر، شبستر، آذرشهر) نشان میدهد وضعیت فعلی، پایدار و قابلقبول نیست و باگِ «پسماندِ بیبرنامه» هنوز حل نشده است.
چرا این «نقشه باگها» مهم است؟
این نقشه کمک میکند بحثهای شهری از سطح کلیگویی («اوضاع خرابه») به سمت مطالبهی مشخص («ایستگاه سنجش هوا در مراغه»، «تجمیع زبالهگاههای شبستر»، «استانداردسازی فاضلاب اهر») حرکت کند. وقتی «باگ» دقیق نامگذاری میشود، انکارش سختتر است. مثلاً نمیتوان در بناب از مردم انتظار همکاری داشت، وقتی شهر رسماً در وضعیت قرمز آلودگی هواست و منشأ آن صنایع و نیروگاهها معرفی میشوند. تبدیل این نقشه به یک پروندهی پیگیر (سری گزارش، اینفوگرافیک، گفتوگو با مسئولان و کارشناسان) میتواند هم اثر اجتماعی جدی داشته باشد، هم فصلخبر را به مرجع پیگیری مسائل شهری استان تبدیل کند.
