از قدیم الایام بازار تاریخی شهر خوی یکی از مراکز تولید یا تهیه اجناس و مایحتاج عمومی در آذربایجان بوده و بین صاحبان و بازرگانان دو بازار زیبا و پرجنس و کالای تبریز و خوی روابط گرمی حاکم بوده است. طبق مدارک مستند و تحقیقات انجام شده از سوی کارشناسان میراث فرهنگی بازار خوی از لحاظ معماری و زیبایی پس از بازارهای تاریخی و بزرگ تبریز که ثبت جهانی را در پشت خود دارد چهارمین بازار دیدنی ایران است و پس از بازارهای قدیمی اصفهان و شیراز چهارمین بازار قابل توجه از نظر معماری و در قدیم از لحاظ وفور کالا و اجناس ایران بهشمار میرود.
از زمانهای پیشین بخشی از صنایع دستی و فرش دستباف و حبوبات و خشکبار تولیدی در غرب آذربایجان بهوسیله تجار خوی به تبریز منتقل و به بازارهای مصرف داخلی و خارجی عرضه میشده است و یا صادرات کالا، اجناس، حبوبات، خشکبار و فرش از خوی به قفقاز و عثمانی صورت میگرفت. در این یادداشت کوتاه به نقش یک تاجر کار کشته و کاردان اهل خوی در راهاندازی کارخانه کبریتسازی در تبریز میپردازیم که هم اینک در تبریز بخش قابل توجهی از نیاز کشور را تامین میکند.
سال ۱۲۹۴ ه.ش زندهیاد حاج محمد رحیم خویی در یکی از محلههای شهر خوی کارخانه کوچک تولید کبریت راه انداخته بود که بهدلیل تقاضا و نیاز مردم به این محصول و توسعه کسب و کار خود، وی به همراه برادر زادهاش محمد باقر بخشی از وسایل و تجهیزات ساده کبریتسازی و سرمایه خود را به تبریز منتقل میکنند و در سال ۱۳۰۰ ه.ش یعنی ۱۰۴ سال پیش دومین کارخانه کبریت تبریز را پس از کبریت توکلی در محله باغمیشه افتتاح میکنند.
در واقع کبریت توکلی در غرب تبریز و کبریت ممتاز در شرق تبریز با توجیهات اقتصادی شکل گرفت چون حمل درختان تبریزی که چوپ کبریت حاصل میشود از اردبیل و سراب و باسمنج به کارخانه کبریت ممتاز آسان بود. آنها با نفوذ در نمایندگان وقت آذربایجان در مجلس شورای ملی و احساس نیاز کشور به گسترش صنعت کبریتسازی موفق میشوند طرح خود را مبنی بر تولید انحصاری کبریت و فروش آن در نقاط مختلف کشور را ابتدا از هیئت وزیران رضا شاه بگیرند و سپس مصوبه مجلس را نیز برای ادامه و توسعه کار خود از مجلس شورای ملی وقت اخذ کنند و تجهیزات و دستگاه کبریتسازی را از آلمان و از طریق عثمانی وارد تبریز نمایند. در سال ۱۳۰۶ شمسی رضاه شاه پهلوی در سفر به تبریز به کارخانه کبریت ممتاز در محله قدیمی باغمیشه میرود و ضمن دیدار با مدیران و کارگران حکم به تولید کبریت مرغوب و استاندارد در این کارخانه میکند و تجار خویی کبریت طلایی را که ماهرانه آراسته بودند به پادشاه هدیه میدهند که در صحفه دوم روزنامه وقت اطلاعات ۲۷ شهریور سال ۱۳۰۶ شمسی گزارش مفصل آن درج شده است.
«کارگران کارخانه کبریت خاصی به او دادند: یک جعبه کبریت طلا! قوطی مذکور از طلای خالص و روی آن یک شیر و خورشید از طلا، یک تاج با برگ خرما از برلیان و دو بیرق ایران در دو طرف تاج از یاقوت، الماس و زمرد به طوری که برجسته بوده است. پشت قوطی نیز دورنمای کارخانه را ترسیم نموده بودند و در ذیل آن عبارت «تقدیمی کارگران کارخانه کبریتسازی تبریز» رسم شده بود. داخل قوطی از مخمل و یک جعبه کبریت سه رنگ بغلی در آن قرار داده شده بود.» رضا شاه در این مراسم به زبان ترکی سخن گفته و از تبریز بعنوان دروازه ورود صنایع نوین به ایران یاد کرده است.
صاحبان کبریت ممتاز در دهه چهل برای پاسخگویی به نیاز کشور کارخانه نئوپانسازی را در تبریز دایر میکنند که محصولات آن به سراسر کشور ارسال میشد و سپس در دهه ۵۰ دستگاههای جدید تولید کبریت را در محل کارخانه نصب میکنند و سپس با خرید دستگاههای جدید تولید کبریت از کشور سوئد، کارخانه جدید کبریت ممتاز را در سمت شرقی جاده اهر در ورودی تبریز دایر میکنند و سپس یک کارخانه جدید دیگر را در مشکین شهر استان اردبیل راه میاندازند تا درختان کهنسال موسوم به درختان تبریزی را به سهولت برای تبدیل چوپ به کبریت بهکار گیرند.
مدیران این کارخانه در دهه ۹۰ اولین موزه کبریت ایران را به همت اداره کل میراث فرهنگی در جوار این کارخانه تاسیس کردند. اکنون کبریت ممتاز ۱۰۴ ساله است و نزدیک به ۳۰ درصد بازار مصرفی کبریت ایران را تامین میکند.
●محمد فرج پور باسمنجی
عضو خانه توسعه آذربایجان
